عصب سیاتیک چیست؟(آناتومی، عملکرد و درمان)

عصب سیاتیک که در پاها قرار دارد، بزرگ‌ترین عصب بدن است. هر عصب سیاتیک به‌عنوان تحریک‌کننده ماهیچه‌های پا بوده و همچنین پیام‌های حسی را از عضلات ناحیه پا به نخاع ارسال می‌کند. اعصاب سیاتیک هر طرف از بدن، در همان سمت بدن عمل می‌کنند.

درد عصب سیاتیک که در محافل علمی آن را ممکن است با نام سیاتیک و حتی سیاتالژی بخوانند، در زبان انگلیسی با نام Sciatica نام‌گذاری شده، یک بیماری بسیار شایع بوده و عوامل مختلفی می‌توانند دلیل بروز این بیماری باشند. شایع‌ترین علت سیاتیک می‌تواند فتق دیسک باشد که در این وضعیت، دیسک‌ها بر ریشه عصبی فشار وارد می‌کنند و درد سیاتیک را ایجاد می‌کنند. ازآنجایی‌که عصب سیاتیک نوعی واسط حسی حرکتی برای عضلات پا محسوب می‌شود، هرگونه آسیب یا اعمال فشار به این عصب می‌تواند باعث بروز درد و کاهش حس و ضعف گردد.

آناتومی عصب سیاتیک

عصب سیاتیک نوعی عصب محیطی محسوب می‌شود. ناحیه تحتانی ستون فقرات محل خروج ریشه‌های عصبی سیاتیک هستند که پس از خروج از این نواحی با یکدیگر ترکیب شده و عصب سیاتیک را تشکیل می‌دهند. هر چقدر که عصب سیاتیک در هر یک از پاها به سمت پایین می‌رود، از تعداد شاخه‌های عصبی در طول مسیر کاسته می‌شود. وظیفه بسیاری از شاخه‌های عصبی موجود در عصب سیاتیک، تحریک عصبی عضلات ناحیه پا است. اعصاب حسی در سراسر ناحیه ساق پا و ران به سمت بالا حرکت کرده و با عصب سیاتیک ادغام می‌شوند.

ساختار

ستون فقرات و یا ستون مهره‌ها از یک طناب نخاعی بلند تشکیل شده که حاوی رشته‌های عصبی فراوان است. این رشته‌های عصبی برای خروج از ستون مهره‌ها باید از طریق روزنه‌هایی که در سطح مهره‌ها وجود دارند، خارج گردند.

محل خروج رشته‌های عصبی از ستون فقرات با نام ریشه‌های عصبی(Nerve roots)شناخته می‌شود. در مجموع، ۵ عصب نخاعی که از این روزنه‌ها خارج می‌شوند، با یکدیگر ترکیب شده و عصب سیاتیک را تشکیل می‌دهند. دو عدد از این عصب‌ها، L4 و L5 هستند که از ناحیه کمری خارج می‌شوند. سه عصب دیگر نیز S2، S1 و S3 نام دارند که این اعصاب از ناحیه دنبالچه، به‌عنوان پایین‌ترین بخش ستون مهره‌ها خارج می‌شوند.

این ریشه‌های عصبی دارای رشته‌هایی هستند که از ناحیه شکمی (که اغلب آن را با نام ناحیه قدامی نیز می‌شناسند) و ناحیه پشتی (ناحیه خلفی) ستون فقرات منشأ می‌گیرند. رشته‌های عصبی که از ناحیه قدامی خارج می‌شوند، به‌عنوان عصب حرکتی انجام وظیفه می‌کنند. رشته‌های عصبی خلفی نیز عملکرد حسی دارند. بدین معنا که رشته‌های خلفی، پیام‌های حسی را به نخاع می‌رسانند و رشته‌های قدامی پاسخ این پیام‌ها را به عضلات و مفاصل ارسال می‌کنند.

عصب سیاتیک عملکرد حسی حرکتی دارد. بدین دلیل که رشته‌های عصبی قدامی و خلفی با یکدیگر ترکیب شده و ریشه‌های عصبی را تشکیل می‌دهند که در ادامه عصب سیاتیک را می‌سازند. عرض و قطر این عصب در حرکت تا انتهای پا متغیر است. بدین ترتیب در جایی که پنج عصب (L5, L4, S1, S2, S3) با یکدیگر ترکیب شده و هنوز به شاخه‌های مختلف عصب سیاتیک تقسیم‌بندی نشده‌اند، بیشترین عرض و قطر را دارد.

محل عصب سیاتیک در بدن

عصب سیاتیک در مسیر خود به سمت پاها، از سوراخ سیاتیک بزرگ که در استخوان لگن وجود دارد، گذر می‌کند. در ادامه از جلوی عضله پیریفورمیس گذر می‌کند که در داخل بخش فوقانی عضلات ساق قرار دارد. هر چقدر عصب سیاتیک به سمت پایین تا قسمت فوقانی ساق پا یا همان پشت ران حرکت می‌کند، شاخه‌هایی از آن جدا شده و این شاخه‌ها وظیفه تحریک عضلات ناحیه فوقانی ساق را بر عهده دارند.

زمانی که عصب سیاتیک به ناحیه پشت زانو می‌رسد، به دو شاخه اصلی تقسیم بندی می‌شود که اعصاب فیبولار و تیبیال را ایجاد می‌کنند. این دو عصب به طور مستقل به سمت پایین حرکت می‌کنند. و در طول مسیر خود نیز به شاخه‌های کوچک‌تر حسی و حرکتی تقسیم بندی می‌شوند. البته ذکر این نکته نیز ضروری است که عصب تیبیال در وهله اول یک نوع عصب حرکتی بوده و فیبولار نیز نوعی عصب حسی محسوب می‌شود.

عملکرد

وظیفه سیستم عصبی سیاتیک، کنترل اعمال حسی حرکتی در تمامی نواحی ساق پا و ران است. بدین صورت که شاخه‌های حرکتی، پیام‌های حرکت را از پنج شاخه قدامی اعصاب ذکر شده در بخش قبلی دریافت کرده و پس از عبور از ریشه‌های نخاعی به سمت پایین حرکت کرده و در طول مسیر به شاخه‌های عصبی کوچک‌تری تقسیم شده و به عضلات ناحیه ساق پا و ران می‌رسند.

سمت مقابل پیام‌های حسی از طرف ماهیچه‌ها و مفاصل از طریق رشته‌های عصبی حسی کوچکی که در تمامی بخش‌های پا وجود دارند، به سمت نخاع حرکت می‌کنند. در طول این مسیر، این رشته‌های عصبی قبل از اینکه به شاخه خلفی نخاعی برسند. در محل ریشه‌ها با یکدیگر ادغام شده و سپس وارد نخاع شده و از این مسیر به مغز می‌روند.

شاخه‌های حرکتی عصب سیاتیک

شاخه‌های حرکتی عصب سیاتیک وظیفه تحریک عضلات پا را بر عهده دارند. برای این کار نیز ممکن است حرکات مختلفی را تحریک کنند. از جمله این حرکت‌ها می‌توان به اکستنشن (انبساط یا باز شدن) عضله ران و فلکشن (انقباض یا جمع‌شدن) عضلات قدامی پا در ناحیه ران و انقباض عضلات ساق پا و انگشتان در ناحیه پایین زانو اشاره کرد. همانند عضلات تحریک شده توسط عصب سیاتیک در ناحیه ران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ماهیچه نیم‌وَتَری یا سِفیدران.
• ماهیچه نیم‌غشایی.
• سر کوتاه عضله دو سر ران.
• سر بلند عضله دو سر ران.
• ماهیچه نزدیک‌کننده بزرگ (اغلب آن را با نام عضلات همسترینگ می‌شناسند.)

از جمله عضلات تحریک شده توسط شاخه تیبیال در ناحیه ساق پا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ماهیچه دوقلو جانبی و داخلی.
• ماهیچه نعلی یا عضله سولئوس.
• عضله Flexor پا (ماهیچه خم‌کننده انگشتان پا).
• عضله digitorum longus پا (ماهیچه بازکننده انگشتان پا).
• ماهیچه گودی زانویی یا ماهیچه رکبی یا عضله پوپلیته.
• ماهیچه درشت‌نی پسین یا ماهیچه تیبیالیس پوستِریور.
• عضله خم کننده انگشت شست پا.

عصب تیبیال در ناحیه تحتانی پا، به عصب کف‌پایی (پلانتار) جانبی، عصب کف‌پایی میانی، عصب پوستی پشتی جانبی، شاخه‌های پاشنه‌ای جانبی و پاشنه داخلی و اعصاب دیجیتال کف پا منشعب می‌شود که همه با هم وظیفه تحریک حرکت عضلات پا را بر عهده دارند.

عصب حسی سیاتیک

شاخه‌های حسی سیاتیک در ناحیه پا وظیفه انتقال پیام‌های عصبی مربوط به حس لمس، گرما، درد، حس وضعیت و ارتعاشات (لرزش‌ها) را بر عهده دارند. این شاخه‌های عصبی کوچک در طول مسیر خود به سمت بالا با یکدیگر ادغام شده و شاخه اصلی سیاتیک را تشکیل می‌دهند. این شاخک های حسی وظیفه کنترل حواس را در تمامی نقاط ران پا و همچنین بخش اعظم ناحیه ساق پا تا زیر زانو را بر عهده دارند. این شاخه‌های حسی به شرح زیر هستند:

• عصب پشت ساقی یا عصب سورال: این عصب پیام‌های حسی را در ناحیه پشتی ساق پا و نواحی کناری ساق تا انگشت‌های کوچک را دریافت می‌کند. این عصب در ادامه با اعصاب تیبیال و فیبولار ادغام می‌شود.
• عصب فیبولار عمقی: این عصب وظیفه دریافت پیام‌های حسی از ناحیه جانبی عضلات ساق پا را بر عهده داشته و در ادامه با عصب فیبولار ادغام می‌شود.
• عصب فیبولار سطحی: این عصب وظیفه دریافت پیام‌های حسی در ناحیه کناری ساق پا، درست در بالای نواحی پشتی و فوقانی ساق پا را بر عهده دارد.
• شاخه‌های میانی پاشنه پا: این عصب وظیفه دریافت پیام‌های حسی را در بخش پاشنه پا بر عهده داشته و در ادامه با عصب تیبیال ادغام می‌شود.

علائم بیماری عصب سیاتیک

درد عصب سیاتیک ممکن است گذرا یا طولاتی مدت باشد. از علائم سیاتیک میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

• درد در پاها و باسن
• ضعف عضلانی
• احساس گزگز و سوزش
• بیحسی
• درد شدید یا تیرکشنده
• احساس سوزن سوزن شدن

عوامل افزایش خطر

• افزایش سن
• دیابت
• بارداری
• دویدن
• سبک زندگی کم تحرک
• مصرف دخانیات و سیگار
• انجام کارهایی که نیاز به بلند کردن اجسام سنگین و فشار به ستون فقرات دارند

بیماری‌های مرتبط با عصب سیاتیک

شرایط و بیماری‌های مختلفی وجود دارند که می‌توانند بر روی سلامت اعصاب سیاتیک تاثیر منفی گذاشته و باعث بروز درد، بی‌حالی و یا بی‌حسی در بخشی یا کل ناحیه تحت پشتیبانی عصب مذکور شوند. از جمله این بیماری‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

فتق دیسک(Herniated Disc)

ستون فقرات انسان از یک ردیف شامل استخوان‌ها و دیسک‌های غضروفی بین آن‌ها تشکیل شده است. فتق دیسک زمانی اتفاق می‌افتد که این دیسک‌های غضروفی از جای خود خارج شده باشند. و بدین سبب باعث اعمال فشار بر روی ریشه‌های عصب سیاتیک می‌شوند. این وضعیت می‌تواند باعث بروز علائم اختلال در عملکرد سیاتیک مانند درد، ضعف و بی‌حالی و بی‌حسی در مناطقی از ناحیه ران پا و ساق شود که توسط عصب سیاتیک پشتیبانی می‌شوند.

فتق دیسک به کمک جراحی قابل درمان است و این جراحی می‌تواند فشار ایجاد شده بر روی عصب سیاتیک را کاهش دهد. از جمله سایر روش‌های درمانی برای فتق دیسک می‌توان به تجویز داروهای ضد التهابی و یا تزریق داروهای استروئیدی و مسکن‌ها در ناحیه نزدیک به محل فتق دیسک اشاره کرد.

بیماری فورامن عصبی (Spinal Foramen)

بیماری فورامن عصبی به خاطر عواملی مانند آرتریت، عفونت و تحلیل استخوان ناحیه ستون فقرات ایجاد می‌شود. این عوامل باعث تنگی منافذی که ریشه‌های نخاعی از طریق آنها از ستون مهره‌ها خارج می‌شدند، می‌گردند. بدین ترتیب ریشه‌های عصبی تحت فشار قرار گرفته و علائم اختلال عملکرد سیاتیک، مانند درد، بی‌حسی و بی‌حالی پدیدار می‌شوند.

برخی از مادران در دوران بارداری وضعیت مشابهی را از نظر اعمال فشار بر روی ریشه‌های عصبی سیاتیک تجربه می‌کنند که معمولاً پس از تولد نوزاد برطرف می‌گردد. از جمله روش‌های درمانی برای این وضعیت می‌توان به استراحت، دارو درمانی با داروهای ضد التهابی و سایر تراپی‌های موثر مانند فیزیوتراپی اشاره کرد.

آسیب عصبی(Nerve Injury)

گاهی اوقات ممکن است عصب سیاتیک و یا هر یک از ریشه‌ها و شاخه‌های آن بر اثر ضربه آسیب ببینند. حتی ممکن است این آسیب در حین جراحی در نواحی خاصی مانند استخوان لگن به دلایلی مانند سرطان رخ بدهد. در شرایطی ممکن است که آسیب به نواحی تحتانی سیاتیک باعث بروز پدیده‌ای به نام دراپ فوت یا افتادگی پا شود که در آن فرد به هنگام راه رفتن ممکن است کنترلی بر روی حرکات ناحیه مچ پا به پایین را نداشته باشد.

نوروپاتی(Neuropathy)

مصرف مزمن و بی‌رویه مشروبات الکلی، کمبود ویتامین در بدن، مصرف برخی داروها و همچنین برخی بیماری‌های التهابی می‌توانند باعث بروز بیماری عصبی شوند. این وضعیت که با نام نوروپاتی شناخته می‌شود، می‌تواند بر سیستم عصبی در کل بدن تأثیر بگذارد. نوروپاتی معمولاً از نواحی دیستال مانند نوک انگشتان دست و پا شروع شده و همچنین می‌تواند در چند بخش به طور هم‌زمان ولی مستقل و جداگانه آغاز شود تا اینکه به کل بدن گسترش یابد.

نوروپاتی معمولاً علائمی مانند درد، احساس سوزش و همچنین حس سوزن سوزن شدن را ایجاد می‌کند. هر چقدر که بیماری پیشرفت کند، علائم از دست دادن حس پدیدار می‌شود. مراحل پایانی در نوروپاتی پیشرفته حتی ممکن است باعث بروز ضعف در انسان شود.

اسپاسم یا گرفتگی عضلانی(Muscle Spasm)

اگر یک ماهیچه به طور ناگهانی دچار اسپاسم یا گرفتگی شود (نوعی سفتی غیر ارادی)، ممکن است باعث وارد آمدن فشار بر اعصاب مجاور شده و در نتیجه علائم بیماری عصبی مانند سیاتیک پدیدار می‌شوند. از آنجایی که عصب سیاتیک در مسیر خود از عضله پیریفورمیس گذر می‌کند، گرفتگی این عضله می‌تواند باعث بروز علائم بیماری سیاتیک شود. اسپاسم عضلانی به طور معمول منجر به بروز آسیب به عصب نمی‌شود. علائم این وضعیت به‌مرور زمان پس از برطرف‌شدن اسپاسم عضلانی یا به‌صورت خود به خودی و یا به کمک تزریق داروهای شل‌کننده عضلات برطرف خواهند شد.

سرطان(Cancer)

عصب سیاتیک ممکن است که تحت نفوذ یا فشار یک تومور قرار بگیرد که ممکن است به دلیل وجود یک توده سرطانی در همان محل یا یک توده متاستاز شده از سایر نقاط بدن باشد. این توده‌ها را می‌توان به کمک جراحی و یا روش‌هایی مانند شیمی‌درمانی و رادیوتراپی از بین برد.

عفونت(Infection)

بروز عفونت در ناحیه لگن می‌تواند به عصب سیاتیک آسیب برساند. مننژیت که یک بیماری عفونی بوده و به‌صورت یک مایع پوششی بر روی مغز و نخاع قرار می‌گیرد، می‌تواند عاملی بر بروز آسیب به عصب سیاتیک باشد. چنین عفونت‌هایی که به کمک داروهای ضد میکروبی مانند آنتی‌بیوتیک‌ها قابل درمان هستند را می‌توان قبل از اینکه آسیب عصبی دائمی ایجاد کنند، از بین برد.

درمان و بازتوانی

بیماری‌هایی مانند فتق دیسک و گرفتگی عصب از جمله بیماری‌های شایع هستند که بر عصب سیاتیک آسیب می‌رسانند. سایر بیماری‌های مرتبط با عصب سیاتیک مانند سرطان و عفونت به میزان کمتری بروز می‌کنند. درمان به کمک فیزیوتراپی یک روش مؤثر برای سیاتیک در شرایط بیماری خفیف تا متوسط است. تجویز داروهای ضدالتهابی و تزریق اپیدورال برای درد سیاتیک میتواند مؤثر باشد.

شاید ممکن باشد ساختارهایی که به عصب سیاتیک فشار وارد می‌کنند را به روش جراحی از بدن خارج سازیم. با این حال بسیاری از افرادی که چنین عمل‌هایی مانند جراحی فتق دیسک یا جراحی تنگی کانال‌های نخاعی را تجربه می‌کنند. علائمی از عود شدید بیماری را گزارش کرده‌اند. گاهی اوقات ترمیم عصب سیاتیک به روش جراحی امکان‌پذیر است، به‌خصوص اگر زمان کمی از بروز آسیب به عصب گذشته باشد. روش‌های جدیدی مانند پیوند بافت و سلول‌های بنیادین نیز در حال حاضر به‌عنوان روش‌های در دست بررسی برای احیای عصب سیاتیک شناخته می‌شوند. با این حال تصمیم‌گیری درباره نحوه مدیریت بیماری سیاتیک به کمک یک ارزیابی پزشکی کامل امکان‌پذیر است و باید باتوجه‌به وضعیت بیماری شما تعیین شود.